(Байғанин ауданының жер-су аттары)

Біз соңғы жылдары өз халқының болашағы үшін күрескен ғылым, оқу-ағарту, тарих, əдебиет пен тіл майданында мол еңбек сіңірген, өнімді шығармашылықпен көзге түскен, 1930-жылдардағы зобалаң кезінде сталиндік нəубеттің құрбаны болған үркердей қазақ зиялыларының есімдерін қастерлеп, ерекше құрметпен атап жүрміз. Өйткені екі ғасыр тоғысында, одан бергі 1920-жылдарда ғылым, мəдениет, оқу-ағарту саласында өзгеше бір серпіліс туған дəуірде, жаңа ашылып жатқан мектептерге алуан түрлі оқулықтар жазып, əрбір ғылым-ілім басында тұрып, көшбасшы болу осы əзиз ағалардың үлесіне тиді. Таланты кемел, халқымыздың біртуар бұл тұлғалары өз мамандықтарынан тыс тарих, филология, психология, педагогика, математика, зоология, ботаника, химия, тағы басқа салаларға қатысты еңбектер жазып, ғылым мен оқу-ағарту ісін кең өріске алып шықты. 1937–1938-жылдардағы Кеңес үкіметі тарапынан жүргізілген қанды-қасап жазалаудың жазықсыз құрбаны болғандардың бірі — Халық ағарту комиссариатының ғылым мен ғылыми əдістер жөніндегі кеңесінің мүшесі, ағартушы, педагог, филолог, əдіскер, əдебиетші, тарихшы, сыншы, аудармашы, қазақ бастауыш мектебінің теориялық жəне практикалық негізін қалаушылардың бірі, Қазақстанда 1922–1937 жылдарда оқыту-білім беру, сауаттандыру, тарихты, қазақ тілін, ғылыми-зерттеу істерін беріле дамытқан, дарынды энциклопедист-ғалым, қоғам қайраткері Телжан Шонанов. Сонан бергі ұзақ жылдар бойы жан-жақты білімпаз ғалымның аяулы есімі мен ғылыми мұрасы атаусыз, ескерусіз, жабулы күйінде қалды.

Біз соңғы жылдары өз халқының болашағы үшін күрескен ғылым, оқу-ағарту, тарих, əдебиет пен тіл майданында мол еңбек сіңірген, өнімді шығармашылықпен көзге түскен, 1930-жылдардағы зобалаң кезінде сталиндік нəубеттің құрбаны болған үркердей қазақ зиялыларының есімдерін қастерлеп, ерекше құрметпен атап жүрміз. Өйткені екі ғасыр тоғысында, одан бергі 1920-жылдарда ғылым, мəдениет, оқу-ағарту саласында өзгеше бір серпіліс туған дəуірде, жаңа ашылып жатқан мектептерге алуан түрлі оқулықтар жазып, əрбір ғылым-ілім басында тұрып, көшбасшы болу осы əзиз ағалардың үлесіне тиді. Таланты кемел, халқымыздың біртуар бұл тұлғалары өз мамандықтарынан тыс тарих, филология, психология, педагогика, математика, зоология, ботаника, химия, тағы басқа салаларға қатысты еңбектер жазып, ғылым мен оқу-ағарту ісін кең өріске алып шықты. 1937–1938-жылдардағы Кеңес үкіметі тарапынан жүргізілген қанды-қасап жазалаудың жазықсыз құрбаны болғандардың бірі — Халық ағарту комиссариатының ғылым мен ғылыми əдістер жөніндегі кеңесінің мүшесі, ағартушы, педагог, филолог, əдіскер, əдебиетші, тарихшы, сыншы, аудармашы, қазақ бастауыш мектебінің теориялық жəне практикалық негізін қалаушылардың бірі, Қазақстанда 1922–1937 жылдарда оқыту-білім беру, сауаттандыру, тарихты, қазақ тілін, ғылыми-зерттеу істерін беріле дамытқан, дарынды энциклопедист-ғалым, қоғам қайраткері Телжан Шонанов. Сонан бергі ұзақ жылдар бойы жан-жақты білімпаз ғалымның аяулы есімі мен ғылыми мұрасы атаусыз, ескерусіз, жабулы күйінде қалды.

Білу және түсіну Берілген мәтіндерді балалар оқып алады. Көне Түркі жазуының құпиясын ашқан Даниялық ғалым Вильгельм Томсен болатын (1898 жылы бастап). Кейін орыс түркітанушылары аударып, көп зерттеді. Оған 20 ғасырда Түркі елдерінің ғалымдары – Татар, Өзбек, Түрік, Қазақ, Әзірбайжан зерттеушілері қосылды. Кейде "руна (руникалық) жазулары" деп аталады. Оның себебі жазудың құпиясы ашылмай тұрғанда, бұл жазулар бір қарағанда ежелгі скандинавия халықтарының жазбаларына ұқсайтын еді. Алайда ғылыми зерттеулер Түркі жазулары екенін анықтады. Томсен ең алғаш рет "Түрік" және "Теңрі" сөздерінен бастап оқыған екен. Бұл жазулардың жалпы көлемі ұзақ. Қазіргі өлшеммен алғанда орта көлемдегі кітапты құрайды. Көптеген тарихи, мәдени, жағраппиялық, саяси деректер бар, сол кездегі халықтың өмірінен, таным-түсінігінен, дүниетанымы мен салт-дәстүрінен хабар береді. Тарихи оқиғалар тізбегі Ұлы қағандардың жорықтары жыраулық-жорықтық үлгідегі әдемі, көркем тілмен баяндалған. Сондықтан көптеген зерттеушілер оларды көркем шығармаларға жатқызады. Жазбаларды Көне Түркілер мен Көк Түркілер дәуіріндегі болған оқиғалар сипатталып, жағрапиялық атаулар, сол кездегі тайпалардың атаулары мен оналасу, таралу аймағы көрінеді. Өкініштісі, Түркі жазба ескерткіштері манихейшіл Ұйғыр қағандығы кезінде аяусыз қиратылған. Жазбаларда ең алдымен 5-8 ғасыр аралығындағы Ұлы даладағы тарихи оқиғалар көркем тілмен баяндалған, айналып келетін оралымдары мен ішкі ұйқастары, композициялық тұтастығы бар. Сондықтан оның ең алдымен жанрын айқындасақ – жылнама не шежіреден гөрі, бұлар – тарихи дастандар. Жазудың сипаты түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктерін, соның ішінде үндестік заңдарын жақсы береді. Жазудың ерекшелігі оңнан солға қарай оқылады және негізінен дауыссыз дыбыстар таңбаланады. Олардың жуан және жіңішке түрлері бар, олар жеке-жеке бөлек таңбаланады. Көне Түркі жазуларының сыртқы түрі бізге тасқа қашалған түрде, "баспа әріптері" түрінде жетті. Оның жазбаша түрі қандай болғаны туралы мәлімет жоқ. Себебі

Ұйымдастыру: «Тілектер картасы» тренингі арқылы оқушыларды сергітемін. Шарты: Оқушыларға бір жағында жағымды жаңалық, болашақта болатын жағымды болжам, ал екінші жағында топтарының мағынасын білдіретін суреттері бар карталар таратылады. Оқушылар позитивті бағыттағы тілектерді тыңдап, өздеріне ұсынылған картадағы суретке сәйкес төрт топқа бөлінеді. Топтар бөлінген соң өз тобының аттары не үшін таңдалғанына, бүгінгі тақырыпқа қандай қатысы бар екенін болжап айтады. Ұ «Таза тақта» әдісі. Тақтаға стикерге жазылған сұрақтар іліндеі. Оқушылар тақтадағы стикердегі сұрақтарға жауап беру арқылы тақтаны тазартады. - Бағалау. Әрбір сұраққа жауап берген оқушыға Астанадағы «Бәйтерек» кешенінің кішкентай үлгісі беріледі. Осы бағалау түрі арқылы Астананың 20 жылдығының тәуелсіз еліміздің тарихында ерекше орын алатындығын ұғындыру. Бірінші бағалау критерийі: 1. Ұлы Жібек жолының шығу тарихын түсіндіреді және Қазақстандағы Ұлы Жібек жолының бағыттарын кескін картаға белгілейді. Ж. «Ойлан, жұптас, бөліс». Оқушыларға бейнефильм көрсетіледі. Бейнефильмді қарай отырып, оқушылар осы бейнефильм бойынша ой қорытып, бір-бірімен жұптаса отырып, төмендегі кестені толтырады: Көтеріліс мақсаты Көтерілістің себептері Қозғаушы күші Көтерілістің сипаты Жеңілу себептері Дескриптор: - Бейнефильмді көреді - Көтерілістің мақсатын анықтайды - Көтерілістің негізгі себептерін анықтайды - Қозғаушы күшін анықтайды - Көтерілістің сипатын анықтайды -Көтерілістің жеңілу себептерін анықтайды. ӨЖ. Кескін картамен жұмыс. Ұлы Жібек Жолының тармақтары туралы қосымша деректерді оқыта отырып, кескін карта үлестіремін. Кескін картаны белгілеу арқылы оқушылар Ұлы Жібек Жолының Қытай жерінен басталып, Таяу Шығыс пен Еуропа елдеріне бағытталғанын біліп шығады. Дескриптор:  Ұлы Жібек жолының басталу нүктесі мен аяқталу нүктесін кескін картаға белгілейді.  Ұлы Жібек жолының тармақтарын көрсетеді;  Ұлы Жібек жолының Қазақстан территориясынан жүру жолын белгілеп , себептерін түсіндіреді.

Ұйымдастыру: «Тілектер картасы» тренингі арқылы оқушыларды сергітемін. Шарты: Оқушыларға бір жағында жағымды жаңалық, болашақта болатын жағымды болжам, ал екінші жағында топтарының мағынасын білдіретін суреттері бар карталар таратылады. Оқушылар позитивті бағыттағы тілектерді тыңдап, өздеріне ұсынылған картадағы суретке сәйкес төрт топқа бөлінеді. Топтар бөлінген соң өз тобының аттары не үшін таңдалғанына, бүгінгі тақырыпқа қандай қатысы бар екенін болжап айтады. Ұ «Таза тақта» әдісі. Тақтаға стикерге жазылған сұрақтар іліндеі. Оқушылар тақтадағы стикердегі сұрақтарға жауап беру арқылы тақтаны тазартады. - Бағалау. Әрбір сұраққа жауап берген оқушыға Астанадағы «Бәйтерек» кешенінің кішкентай үлгісі беріледі. Осы бағалау түрі арқылы Астананың 20 жылдығының тәуелсіз еліміздің тарихында ерекше орын алатындығын ұғындыру. Бірінші бағалау критерийі: 1. Ұлы Жібек жолының шығу тарихын түсіндіреді және Қазақстандағы Ұлы Жібек жолының бағыттарын кескін картаға белгілейді. Ж. «Ойлан, жұптас, бөліс». Оқушыларға бейнефильм көрсетіледі. Бейнефильмді қарай отырып, оқушылар осы бейнефильм бойынша ой қорытып, бір-бірімен жұптаса отырып, төмендегі кестені толтырады: Көтеріліс мақсаты Көтерілістің себептері Қозғаушы күші Көтерілістің сипаты Жеңілу себептері Дескриптор: - Бейнефильмді көреді - Көтерілістің мақсатын анықтайды - Көтерілістің негізгі себептерін анықтайды - Қозғаушы күшін анықтайды - Көтерілістің сипатын анықтайды -Көтерілістің жеңілу себептерін анықтайды. ӨЖ. Кескін картамен жұмыс. Ұлы Жібек Жолының тармақтары туралы қосымша деректерді оқыта отырып, кескін карта үлестіремін. Кескін картаны белгілеу арқылы оқушылар Ұлы Жібек Жолының Қытай жерінен басталып, Таяу Шығыс пен Еуропа елдеріне бағытталғанын біліп шығады. Дескриптор:  Ұлы Жібек жолының басталу нүктесі мен аяқталу нүктесін кескін картаға белгілейді.  Ұлы Жібек жолының тармақтарын көрсетеді;  Ұлы Жібек жолының Қазақстан территориясынан жүру жолын белгілеп , себептерін түсіндіреді.