ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан

Қазақстан аумағындағы мезеолит дәуіріндегі алғашқы тұрақты 1948 жылы археолог А.А.Формозов ашты. Кейінірек, 70-80 жж. ғалымдар В.Ф.Зайберт, В.Н.Логвин, А.Ю.Гиндиндер археологиялық зертьеулер жүргізді. ХХ ғасырдың соңында Оңтүстік және Батыс Қазақстанда мезолит дәуірінің бірнеше тұрақтары ашылды. Сонымен бүгінгі күнге дейін мезолит дәуірінің, шамамен жиырма ескерткіші табылған. Қазақстандағы мезолит дәуірінің хронологиялық шеңбері, шамамен б.з.д. 10-7 мыңжылдықтар. Мезолит дәуірі тұрақ арының аздығы ол заманда Қазақстан аумағындағы ежелгі адамдардың санының азаюы салдарынан деген ойға қалдыруы мүмкін. Шын мәнісінде, мезолит дәуірінде адамдардың саны азайған жоқ, керісінше көбейді. Осыған байланысты аң аулаумен айналысатын кейбір тайпалар аймақтың солтүстік жақтарын: Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық өзендерінің жағалауын игере бастады. Қазіргі уақытта Қазақстанда неолит кезеңінің, шамамен 600 ескерткіші белгілі.

Бүгінгі күні Қазақстанда палеолит дәуірінің үш аймағы белгілі. Бұл Оңтүстік Қазақстан ( Қаратау, Жетісу), Батыс Қазақстан ( Маңғыстау, Мұғалжар) және Орталық Қазақстан ( Солтүстік Балқаш, Сарыарқа). Қазақстан аумағында Палеолит дәуірі ескерткіштерінің екі түрі табылған. Бұл - бірнеше мәдени қабаттардан тұратын ескерткіштер. Оларды тек арзеологиялық қазбалар барысында зерттеуге болады. Осындай ескерткіштерге Қаратаудағы Ш.Уалиханов есімімен аталған көпқабатты қоныс, Түркістан маңындағы Қосқорған, Қарағанды облысындағы Бетпақ пен Шығыс Қазақстандағы Шульбинка жатады. Ескерткіштердің екінші түрі - ашық жерде орналасқан ескерткіштер. Палеолит дәуірінде құрғақ аймақтардағы борпылдақ топырақ қабаты өте жұқа болды. Сондықтан да осы аумақтарды мекендеген адамдардың құралдары көбінесе жердің үстіне шығып қалған. Табылған құралдардың қолданылған уақыттары палеолит дәуіріне жататын басқа да құралдармен салыстыру барысында анықталды.

Көне тарихты кезеңдеудің бірнеше түрі бар. Оның ең көп қолданылатыны - археологиялық және геологиялық тәсілдер арқылы кезеңдеу. Тарихи дәуірлеудің алғашқы нұсқасын жасаған атақты америкалық этнолог Льюис Генри Морган адамзат баласы тарихын жабайылық, тағылық (варварлық) және өркениеттік (цивилизация) деп үш кезеңге бөлді. Аталған әрбір кезеңде адамзат баласы өзінің дамуы барысында белгілі бір жетістіктерге жетіп отырды. Мысалы, жабайылық кезеңінде адамзат қалптасу үдерісінен өтіп, өзара қатынас құрды - сөйлеу тілі пайда болды, отты игерді, балық аулауды үйренді, садақ пен жебені пайдаланды. Тағылық кезеңде адамзат баласы құмыра жасауды, егін егу мен мал бағуды үйренді, темірді пайдалануды меңгерді, ал өркениет кезеңі тарихта жазу-сызу шыққаннан басталады. Л.Г.Морган адамзат баласы тарихын эволюциялық даму тұрғысын қарастырып, тарих кезеңдерін материалдық өндірістегі белгілі бір жетістіктермен байланыстырады.