Тілдік қатынастардың ерекшелігі.

Әр мемлекеттің, әр халықтың өзінің мәдениеті, салты және ең бастысы тілі болады. Ең алдымен тілдік қатынас сөзінің мәнін түсінетін болсақ, қарапаййым, түсінікті етіп жеткізгенде ол – байланыс дегенді білдіреді. Яғни адамдар арасындағы қарым-қатынас, байланыс, тілдесу дегеннің өзі, сол тілдік қатынастың синонимі болып табылады. Ал енді қарым қатынасқа келер болсақ, сөздің түпкі терең мағынасында қарым-қатынас тек адамзат қоғамында ғана емес, жануарлар әлемінде де бар, aл бұл күндері, яғни қазіргі таңда біз адамның машиналамен де қарым-қатынасын да ескеруіміз керек. Барлық жағдайда қарастырсақ, тілдік қатынас болсын немесе жәй байланыс қарым қатынасы болсын, білгілі бір мәлімдемені айтып жеткізу үшін, ал екінші тараптан сол бір мәлімдемені қабылдау түпкі мақсаттарының бірі болып саналады. Байланыстың процессіне қарай оны негізгі екі түрге бөлуге болады. Мысалға жан жануарлардың іс қимылдық қатынасы немесе дәл солай адамдардәі тілдік қатынасы. Алайда бүгінде қарымқатынастың түрлері өте көп. Хат алмасу, телефондық қатынас, өзіндік басқа ойлап табылған тіл қатынастары, осының барлығы болғанымен, ең басты байланыстағы құрал ол – тіл. Бүгінде адамдар арасындағы қарым қатынасты екіге бөліп қарастыруға болады. Біріншісі ол вербалды және екіншісі вербалды емес. Вербалды қатынас дегеніміз, ол тіл мен сөзбен іске асатын байланыс түрі. Атап айтқанда егер сіз белгілі бір оқиғаны баяндасаңыз, не болмаса қарапайым тұрғыда кез келген адаммен сөйлесіп, үн қатып, белгілі бір сөздерді қолдансаңыз ол вербалды қатынас түріне жатады. Ал вербалды емес керісінше, ешқандай сөзсіз, тек әрекеттер арқылы, күлкі, жылау, не болмаса қолмен былғааған жесттер, түрді кіржейткен эмоциялар, осы сатыға, яғни вербалды емес қатынас түріне жатады. Ал енді осы екіге бөлінген қатына түрлері, жеке жеке тағы өздері білгілі бір сатыларға бөлінеді. Вербалды қатынасты алатынболсақ – сөйлеу, мәндік, қасиеттік, функционалдық және түрлілік болып бөлінсе, вербалды емес – визуалдық, сөйлемсіз, акустикалық, тактильдік болып бөлінеді. Адамның қарым-қатынасы – бұл жануарлар әлемінде байқағанымыздан тереңірек ерекшеленетін құбылыс, сапалы түрде күрделірек. Адамның қарым — қатынасы негізінен дыбыстық тілдің көмегімен жүзеге асырылады. Сонымен бірге, адамдардың қарым-қатынасында вербалды емес (тілдік емес) формалар да маңызды рөл атқарады, олардың шығу тегі жалпы адам мен жануарларға тікелей байланысты. Тілдік қарым-қатынас әрқашан қарым-қатынас қатысушыларының белгілі бір тілді игеруіне негізделген, туа біткен емес, ал алынған білімге негізделген. Демек, тілді игеру, туылған адамның ұлтына, ата анасына, немесе оның тұқымына емес, өскен ортасына және естіп, біліп үйренген, білім алуына тікелей байланысты. Алайда кездесетін ерекшеліктер де болады. Тілдік қарым қатынас саналы, не әдейлі болып табылады. Яғни, тілдесе отырып, басқа нәрсеге көңіл бөліп, сол уақытта болып жатқа мәселе жайында емес, мүлде басқа тақырыпта да, өткенің жайлы не болашақ жайында, қасыңда ешкім болмасада ойыңнан құрап алған, қиялыңдағы адамменде тілдесіп кету адамдарда әбден мүмкін. Тіл арқылы берілетін ақпараттың мазмұны, мән мағынасы, айтылу реті негізінен, адам танымындай өзі шексіз, әрі әр қилы болып келеді. Тілдік қатына - қатынас сапалы түрде арнайы ақпарат алмасу ретінде әрекет етеді, бірақта кейбір фактілерді хабарлау немесе олармен байланысты эмоцияларды жеткізу ғана емес, сонымен қатар осы фактілер туралы ойлармен алмасу ретінде айшықталады. Яғни, адамдардың вербалды емес қарым - қатынасы, ең алдымен, күлкі, жылау, кейбір дене қимылдары түріндегі эмоциялардың еріксіз көріністерімен ұсынылып көрсетіледі, содан кейін-мұндай көріністерге саналы түрде еліктеу және шартты немесе шартты емес мимика мен ишараларда қолданысқа ие бола алады. Бұған сөйлеу процесінде жүзеге асырылатын, бірақ сөйлеушінің физикалық немесе эмоционалдық жағдайына байланысты және оның еркінен, әдетте, тәуелді емес құбылыстар жатады, мысалға дауыс тембрінің, сөйлеу қарқыны мен тегістігінің өзгеруі, дауыстың дірілдеуі, тікелей вербалды емес қарым қатынаспен тәуелдене жасалатын құбылыс. Қарым-қатынастың тілдік емес формалары, яғни вербалды емес қатынас түрі генетикалық тұрғыдан дыбыстық тілге қарағанда ескі және балада сол қарым қатынас түрі тілді қолданудан гөрі ерте жаста пайда болып, дамыйды. Мимика мен ишара жесттер кейде сөзден гөрі жарқын, нақтырақ айтқанда, сенімдірек және олар сезімді немесе ерік-жігерді қарапайым сөздерге қарағанда айқын білдіре алады, бірақ олар өздері, атап айтқанда ішін ара жест, мимикалар күрделі бір мағналық ойды, не болмаса мән мазмұнды жеткізе алмайды. Яғни кем дегенде, айқын және логикалық тұрғыдан бөлінген ойды білдіре алмайды. Ал дыбыстық тілді қолданған кезде мимика мен жест-ишаралары ауызша сөйлеуді сүйемелдеу арқылы және ерекше түрде толықтыра отырып, көмекші рөл атқарады. Демек вербалды қарым қатынас, белгілі бір лагикалық болсын, аса қиын немесе айқын мәлімдемелерді толық жеткізе алады, ал вербалды емес қатынас түрі сол бір мәлімдемені толықтырады. Ал егер жеке вербалды емес байланысқа, қатынас түріне келетін болсақ, мәліметті, бір түйінді жеткізе алмаса да, адамның шынайы болмысын немесе бір мәлімдемені қабылдағандағы ішкі сезімді, былай айтқанда эмоцияны толық жеткізе алады деп айтуға болады. Ал енді байырғы уақыттан бар болғанымен, қазіргі таңда көп қолданысқа ие байланыс, қатынас түрі ол – жазу. Жазу, біз көріп отырғанымыздай, тілдік мәлімдемелерді бекітумен ғана байланысты емес еді, бірақ қоғамның кейінгі тарихында ол тілдің екінші түріне, кеңістік пен уақытты жеңетін тілдік қарым-қатынастың ерекше түріне айнала бастады. Расыменде қазіргі таңда, жазу үдерісінің дамуы сөйлеумен бір десек қателеспейміз. Тіпті бүгінде адамдар бір бірімен қарым қатынас, сөйлесуді қойып, толығымен желіге кіріп, тәуелді болған десек қателеспейміз. Тілдің және жазудың ерекше бөлігі - бұл өмірдің және өндірістік қызметтің жекелеген салаларында қолданылатын адам жасаған жасанды байланыс жүйелері болып табылады. Олар әр түрлі сигнал беру арқылы мысалға, жол, теміржол және тб., арнайы кодтар мен шифрлар арқылы адаммен, дәл айтқанда жұмысшылармен байланысты орнатады. Содан соң ғылымның символдық тілдерінде қазір байұауға болады, олар химиялық реакцияларды жазу үшін қолданылатын символдар жүйесі, математикалық амалдар және т.б., ғылыми тұрғыдағы байланыс, қатынас түрі десек те болады. Қазіргі таңда бағдарламалаудың тілдері бар, олар электрондық есептеу машиналарында ақпаратты енгізуге және өңдеуге қызмет ететін белгілер жүйесі болып саналады. Яғни бүгінде тілдік қатынастарды ауыстырып жатқан біршама басқа татынастарды аңғарсақ болады, алайда барлық саладағы байланыстың түпкі тамыры тілдік қатынас екенін білген жөн. Ендігі кезекте тілдік қатынастардың ғылыми тұрғыда, атап айтқанда лингвистикалық зерттеу методикаларына келіп тоқтасақ, тілдік қарым-қатынас кез-келген басқа іс-әрекет формасы сияқты жүреді. Лингвистикалық прагматика мамандары, сонымен қатар тілдік іс-әрекет, оның субъектісі немесе субъектілері мен объектісі, мақсаты мен нәтижесі, құралдары мен тәсілдері, жағдайы (шарттары, контексті), ережелері мен конвенциялары, сәттілік немесе сәтсіздіктері туралы айтады. Тілдік коммуникацияда мағыналық құрылымдар ретінде хабарламалар алмасатындықтан, әртүрлі типтегі мәндердің қалай жұмыс істейтіні, олардың қайсысы салыстырмалы түрде тұрақты және нақты байланыс актілерінде пайда болатындығы туралы сұрақтар туындайды. Осы тілдік қарым-қатынас объектілерімен бірге ақпарат тасымалдаушылар ретінде, мәлімдемелер мен олардағы хабарламалар қатынастың мәндік түр сипаты болып табылады.