“Ұшқан ұя” – Ұлттық тәрбиенің алтын діңгегі

Ерлік – елге мұра, ұрпаққа – ұлағат Әр халықтың тарихында ұрпаққа үлгі болар ұлы оқиғалар мен ерлікке толы кезеңдер болады. Қазақ халқы үшін Ұлы Отан соғысы – сондай тарихи белестердің бірі. Бұл – от кешкен аталарымыздың қанымен, аналарымыздың көз жасымен келген қасиетті Жеңіс. Осындай қастерлі күннің 80 жылдығына орай Хамидолла Наубетов атындағы орта мектеп қабырғасында өткен кездесу – тарихпен тілдесудің жарқын үлгісі болды. Кездесу «Мирас» өлкетану клубының бастамасымен және Атырау облыстық мемлекеттік мұрағатымен бірлесіп ұйымдастырылды. Мақсат – оқушыларды мұрағат құжаттары негізінде өткен ғасыр шындығымен таныстырып, ел қорғаған ерлердің есімін ұлықтау. Шара аясында мұрағат қызметкерлері оқушылар назарына құнды құжаттар мен тарихи материалдарды ұсынды. Майдан даласынан жазылған сарғайған хаттар, марапат қағаздары, фотоқұжаттар – бәрі де сол бір зұлмат жылдардың куәсіндей әсер етті. Оқушылар өз кезегінде белсенділік танытып, қызықты сұрақтар қойып, аталарының ерлігі туралы баяндады. Бұл – ұрпақ пен тарихтың арасындағы алтын көпір секілді әсер қалдырды. Осындай кездесулер арқылы жастар тек тыңдаушы ғана емес, елінің өткенін құрметтейтін азамат болып қалыптасады. Хамидолла Наубетов атындағы орта мектепте өткен бұл кездесу – бір күндік шара ғана емес, ұрпақ жадында мәңгілікке сақталатын рухани сабақ болды. Кездесу барысында оқушылар белсенділік танытып, сұрақтар қойып, өздерінің де аталары жайлы естеліктерімен бөлісті. Бұл — тарихпен тілдесу ғана емес, өз тегіне, өз жерінің шынайы шежіресіне үңілу сәті болды. Шара соңында мектеп директоры мен мұғалімдер қонақтарға алғыс айтып, білім мен рухани құндылық қатар өрілген мұндай шаралардың тәрбиелік мәні зор екенін атап өтті. Естелік суретке түсіп, оқушыларда ерекше әсер мен отансүйгіш рух қалды. Ерлік – ешқашан ұмытылмайды. Оны еске алу – парыз, жеткізу – борыш. Бүгінгі ұрпақ ата-бабасының ерлігін мақтан тұтып, бейбіт елдің бағасын түсінсе, болашақ та баянды болмақ. “Өткенді білмей, болашақты болжау қиын”, – деген дана сөздің дәлелі іспетті бұл тағылымды кездесу – елдікті, бірлікті, Отанды сүюді үйреткен өмір сабағы болды.

Наурыз – бұл көктемнің жаршысы, жаңару мен жасампаздықтың, бірлік пен берекенің бастауы. Ұлыстың ұлы күні еліміздің түкпір-түкпірінде кеңінен тойланып жатса, сол игі дәстүрден Атырау облысы, Исатай ауданы, Жанбай ауылы да тыс қалмады. Биылғы мереке ерекше ұйымшылдықпен, сән-салтанатымен аталып өтті. Ауылдағы Зинеден Құрасұлы атындағы көше тұрғындары ауызбіршіліктің озық үлгісін көрсетіп, бір үйдің баласындай жұмыла кірісіп, ұлан-асыр той ұйымдастырды. Күннің шуағы төгіліп, айнала нұрланып, табиғат та, адамдар да жаңарып, ерекше көңіл күйге бөленген бұл күні ауыл тұрғындары қазақы салт-дәстүрге сай киініп, мейрамға үлкен дайындықпен келді. Киіз үйлер тігіліп, кең дастарқан жайылып, қонақтарға наурыз көже, бауырсақ, қазы-қарта, жал-жая секілді ұлттық тағамдар ұсынылды. Ақсақалдар ақ батасын беріп, елдің амандығын, халықтың тұтастығын тіледі. Наурыз тойының басты ерекшелігі – халықтық сипатында. Бұл күні барша ауыл тұрғындары бір дастарқан басына жиналып, шат-шадыман күй кешті. Ауылдың ардагерлері кейінгі ұрпаққа өнегелі әңгімелер айтып, ата-баба дәстүрін дәріптеді. Ақ жаулықты аналар жас келіндерге ұлттық тағам әзірлеудің қыр-сырын үйретіп, ұлтымыздың асыл мұрасын жалғастыруға шақырды. Наурыз тек көңілді мереке ғана емес, сонымен қатар ұлттық ойындардың көрініс тапқан сайыстарымен де ерекшеленеді. Бұл жолы да ауылдың жастары мен жігіттері білек күші мен ептілікті қажет ететін түрлі жарыстарға қатысып, өзара мықтыны анықтады. Арқан тарту сайысы нағыз тартысқа толы болды. Екі жақтың жігіттері бар күш-жігерін салып, бір-бірін жеңуге тырысты. Бұл сайыс командалық рух пен ұйымшылдықты қажет ететіндіктен, әр қатысушы барын салды. Қол күрес жарысында білектілер өз мықтылығын дәлелдеп, білек күші сынға түсті. Әсіресе, ауылдың жас жігіттері мен тәжірибелі ағалары арасындағы бәсеке қызықты өтті. Алтыбақан тебу – мерекенің көркін қыздырып, жастардың көңілін көтерді. Қыз-жігіттер алтыбақан тебіп, дәстүрлі әндер шырқап, көтеріңкі көңіл күй сыйлады. Мереке сәнін келтіретін – ән мен күй. Бұл күні Жанбай ауылының өнерпаздары өз өнерлерін ортаға салып, жиналған жұртшылықтың қошеметіне бөленді. Домбыраның күмбірлеген әуені халықтың жүрегін тербеп, әр күйде ата-бабамыздың өр рухы мен шежіресі сезілді. Әншілер халық әндері мен термелерді орындап, қазақтың қара өлеңімен жұртшылықты сусындатты. Ауыл ақындары да бұл думаннан шет қалмады. Олар Наурыздың қадір-қасиетін жырға қосып, елге арнауларын арнады. Той-думан қыза түскен сайын ауыл тұрғындары бір-біріне жылы лебізін білдіріп, ақ тілектерін жолдады. Мереке соңында ауыл ақсақалдары жастарға өсиет айтып, ұлттық құндылықтарды сақтау керектігін ерекше атап өтті. “Ұлыстың ұлы күні баршамызға құт-береке әкелсін! Елдігіміз нығайып, ынтымағымыз арта берсін!” – деп тілек білдірген қариялардың сөздері әрбір жанның жүрегіне жылу сыйлады. Жанбай ауылының тұрғындары бұл дәстүрді алдағы жылдары да жалғастыруды жоспарлап, Наурыз мерекесін жыл сайын кең көлемде атап өтуді мақсат етуде. Ұлттық мерекенің осылай ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлы дәстүрлердің ұлықталуы – елдің тұтастығы мен бірлігінің айқын көрінісі. Мирамова Гүлсана Хамидолла Наубетов атындағы орта мектептің 11 сынып оқушысы

Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы – қазақ әдебиетінің алтын қазынасы. Бұл шығарманың әр беті халқымыздың тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін тереңнен қозғайды. Әсіресе, Құнанбай мен Абай арасындағы диалог – ұлттық болмыстың, адамдық қасиеттер мен көзқарастардың күрделі қақтығысын бейнелейді. Бұл тартыс арқылы Әуезов бізге тек тарихи кезеңді ғана емес, өмірдің мәні мен мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді. Құнанбай Абайға былай дейді: “Сенің басыңнан үш түрлі мін көремін. Арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі барыңды арзан ұстайсың. Бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз ермекке асылыңды шашасың. Жайдақсың! Жайдақ суды ит те, құс та жалайды. Екінші, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Үшінші, орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Дін, мұсылман жат санайтынын ескермейсің!” Бұл сөздер – әкенің баласына өмірлік тәжірибесі мен талаптарын білдіруі, сын айтуы. Құнанбай – дәстүрлі қазақ қоғамының өкілі, ескілік пен жаңашылдықтың тоғысында тұрған тарихи тұлға. Ол ел басқару, адам тәрбиелеу мәселелерінде өзінің өмірлік ұстанымдарын берік ұстанады. Құнанбай үшін арзан мен қымбаттың, дос пен қастың парқын білу, дәстүрді сақтап, бөтен жұртқа жақындамау – басты қағидалар. Абайдың мінез-құлқынан бұл қасиеттердің көрінбеуі оның көңіліне күмән ұялатады. Алайда, Абай Құнанбайдың сынына сабырлы жауап береді: “Жайдақ суды көпке пайдасы тиетін болғаны үшін артық санаймын. Құралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша, кәрі-жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды жөн көремін. Ал дос пен қасты сараптамайды дедіңіз. Менің білуімше, ел бұрын қой сияқты еді – айдағанға жүретін. Кейін түйе сияқты болды – алдына тас тастасаң да бұрылмайтын. Қазір ел жылқы секілді. Енді оны қар төсеніп, мұз жастанған бақташы ғана баға алады. Ал үшінші, орысшылсың дедіңіз. Халық үшін де, өзім үшін де ең асылы – білім мен өнер. Сол өнер орыста. Мен оны жатырқап қашықтасам, бұл надандық болар еді, бірақ қасиет емес.” Бұл диалогта әке мен баланың тек тұлғалық емес, дүниетанымдық айырмашылықтары көрінеді. Құнанбай дәстүрді, діни қағидаларды, ел билеу жүйесін өзгермейтін құндылық деп қабылдайды. Ал Абайдың көзқарасы – заманауи, білім мен өнерге, жаңашылдыққа бағытталған. Әуезов осындай тартысты бейнелей отырып, қазақ қоғамының дамуы, жаңаруы, өрлеуі үшін дәстүр мен жаңашылдықтың ұштасуы қажеттігін меңзейді. Абайдың «жайдақ су» болуды артық санауы – оның көпшілікке пайдалы болуға деген ұмтылысын білдіреді. Жайдақ судың баршаға пайдасы тиетіні сияқты, Абай да өз білімі мен ілімін халықтың игілігіне жаратуға ұмтылады. Ол адамдық қасиеттердің жеке бас пайдасынан жоғары тұруын жақтайды. Бұл – бүгінгі күнде де өзектілігін жоғалтпаған ой. Екінші мәселеде Абай ел басқарудың жаңа тәсілін ұсынады. Құнанбай айтқандай, «қой сияқты» көнбіс халықтың заманы өтті. Жаңа заманға сай халықтың санасы оянды. Енді әділ, білімді, халыққа шын жанашыр адамдар ғана ел басқара алады. Бұл – Абайдың әділет пен білімді ту еткен ұстанымы. Үшінші мәселе – «орыстың өнері мен біліміне құмарлық». Құнанбай бұл қасиетті жат деп санаса, Абай оны адамзат игілігі деп біледі. Оның: «Дүниенің ең асылы – білім мен өнер. Ол орыста бар. Мен оны жатырқап, қашықтасам – бұл надандық болар еді» деген сөзі оның прогрессивті ой-өрісін, болашақты болжай білетін кемеңгерлігін көрсетеді. Құнанбай мен Абай арасындағы бұл диалог бүгінгі заман үшін де терең ой салады. Абайдың білім мен өнерге ұмтылуы, халыққа пайдасы тиетін істерге ден қоюы – әрбір адамның өмірлік ұстанымы болуы тиіс. Қазіргі жаһандану заманында да әр ұлт өз салт-дәстүрін сақтай отырып, білім мен ғылымның жетістіктерін меңгеруі керек. Әкесінің көрегендігі мен баласының жаңашылдығы – ұрпақ сабақтастығының айнасы. Құнанбайдың айтқан сындары – әрбір адам үшін өмірлік ескерту болса, Абайдың жауаптары – заман талабына сай ойлаудың, адамгершілік пен әділдіктің көрінісі. Әуезов бұл көрініс арқылы бізге ұлттық болмыстың тереңдігін, ақыл мен парасаттың құндылығын, жаңашылдыққа ұмтылудың маңыздылығын ұғындырады. Құнанбай мен Абай арасындағы диалог – тек әке мен баланың әңгімесі ғана емес, қазақ халқының өткені мен болашағы туралы ойдың мәңгілік символы.