Тылсым сенімге сүйену ме, әлде ақылмен бағамдау ма?

Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы – қазақ әдебиетінің алтын қазынасы. Бұл шығарманың әр беті халқымыздың тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін тереңнен қозғайды. Әсіресе, Құнанбай мен Абай арасындағы диалог – ұлттық болмыстың, адамдық қасиеттер мен көзқарастардың күрделі қақтығысын бейнелейді. Бұл тартыс арқылы Әуезов бізге тек тарихи кезеңді ғана емес, өмірдің мәні мен мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді. Құнанбай Абайға былай дейді: “Сенің басыңнан үш түрлі мін көремін. Арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі барыңды арзан ұстайсың. Бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз ермекке асылыңды шашасың. Жайдақсың! Жайдақ суды ит те, құс та жалайды. Екінші, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Үшінші, орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Дін, мұсылман жат санайтынын ескермейсің!” Бұл сөздер – әкенің баласына өмірлік тәжірибесі мен талаптарын білдіруі, сын айтуы. Құнанбай – дәстүрлі қазақ қоғамының өкілі, ескілік пен жаңашылдықтың тоғысында тұрған тарихи тұлға. Ол ел басқару, адам тәрбиелеу мәселелерінде өзінің өмірлік ұстанымдарын берік ұстанады. Құнанбай үшін арзан мен қымбаттың, дос пен қастың парқын білу, дәстүрді сақтап, бөтен жұртқа жақындамау – басты қағидалар. Абайдың мінез-құлқынан бұл қасиеттердің көрінбеуі оның көңіліне күмән ұялатады. Алайда, Абай Құнанбайдың сынына сабырлы жауап береді: “Жайдақ суды көпке пайдасы тиетін болғаны үшін артық санаймын. Құралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша, кәрі-жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды жөн көремін. Ал дос пен қасты сараптамайды дедіңіз. Менің білуімше, ел бұрын қой сияқты еді – айдағанға жүретін. Кейін түйе сияқты болды – алдына тас тастасаң да бұрылмайтын. Қазір ел жылқы секілді. Енді оны қар төсеніп, мұз жастанған бақташы ғана баға алады. Ал үшінші, орысшылсың дедіңіз. Халық үшін де, өзім үшін де ең асылы – білім мен өнер. Сол өнер орыста. Мен оны жатырқап қашықтасам, бұл надандық болар еді, бірақ қасиет емес.” Бұл диалогта әке мен баланың тек тұлғалық емес, дүниетанымдық айырмашылықтары көрінеді. Құнанбай дәстүрді, діни қағидаларды, ел билеу жүйесін өзгермейтін құндылық деп қабылдайды. Ал Абайдың көзқарасы – заманауи, білім мен өнерге, жаңашылдыққа бағытталған. Әуезов осындай тартысты бейнелей отырып, қазақ қоғамының дамуы, жаңаруы, өрлеуі үшін дәстүр мен жаңашылдықтың ұштасуы қажеттігін меңзейді. Абайдың «жайдақ су» болуды артық санауы – оның көпшілікке пайдалы болуға деген ұмтылысын білдіреді. Жайдақ судың баршаға пайдасы тиетіні сияқты, Абай да өз білімі мен ілімін халықтың игілігіне жаратуға ұмтылады. Ол адамдық қасиеттердің жеке бас пайдасынан жоғары тұруын жақтайды. Бұл – бүгінгі күнде де өзектілігін жоғалтпаған ой. Екінші мәселеде Абай ел басқарудың жаңа тәсілін ұсынады. Құнанбай айтқандай, «қой сияқты» көнбіс халықтың заманы өтті. Жаңа заманға сай халықтың санасы оянды. Енді әділ, білімді, халыққа шын жанашыр адамдар ғана ел басқара алады. Бұл – Абайдың әділет пен білімді ту еткен ұстанымы. Үшінші мәселе – «орыстың өнері мен біліміне құмарлық». Құнанбай бұл қасиетті жат деп санаса, Абай оны адамзат игілігі деп біледі. Оның: «Дүниенің ең асылы – білім мен өнер. Ол орыста бар. Мен оны жатырқап, қашықтасам – бұл надандық болар еді» деген сөзі оның прогрессивті ой-өрісін, болашақты болжай білетін кемеңгерлігін көрсетеді. Құнанбай мен Абай арасындағы бұл диалог бүгінгі заман үшін де терең ой салады. Абайдың білім мен өнерге ұмтылуы, халыққа пайдасы тиетін істерге ден қоюы – әрбір адамның өмірлік ұстанымы болуы тиіс. Қазіргі жаһандану заманында да әр ұлт өз салт-дәстүрін сақтай отырып, білім мен ғылымның жетістіктерін меңгеруі керек. Әкесінің көрегендігі мен баласының жаңашылдығы – ұрпақ сабақтастығының айнасы. Құнанбайдың айтқан сындары – әрбір адам үшін өмірлік ескерту болса, Абайдың жауаптары – заман талабына сай ойлаудың, адамгершілік пен әділдіктің көрінісі. Әуезов бұл көрініс арқылы бізге ұлттық болмыстың тереңдігін, ақыл мен парасаттың құндылығын, жаңашылдыққа ұмтылудың маңыздылығын ұғындырады. Құнанбай мен Абай арасындағы диалог – тек әке мен баланың әңгімесі ғана емес, қазақ халқының өткені мен болашағы туралы ойдың мәңгілік символы.

ӨЗ ӨҢІРІМДІ ӨРКЕНДЕТКІМ КЕЛЕДІ Әрбір адамның табан тірер туған жері болады. Туған елге, жерге деген сүйіспеншілік адамды алға жетелеп отырады. Еліміз тәуелсіздігін алған, тұғыры биік, бейбіт мемлекет. Мен өз елімнің азаматшасы әрі болашақ ұрпағы ретінде өз өңірімді өркендеткім келеді. “Туған жер” патриоттық сезімді күшейтеді. Менің кіндік қаным тамған қасиетті мекенім – Ақтөбе шаһары. Шыр етіп дүниеге келген туған жеріме деген риясыз махаббатым мен сағынышымды ешбір өлкеге айырбастай алмаймын. Десе де, дәл қазір тұрғылықты жерім, ыстық мекенім – Атырау облысы, Исатай ауданы, Жанбай ауылы. Еліміздің әрбір азаматы өз өңірін өркендетуге міндетті деп білемін. Себебі мемлекет беріп отырған оңтайлы мүмкіндіктерді пайдаланып, қазіргі заманға сай озық білім алып, жинақтаған мол тәжірибелерін егемен еліміздің іргесін мықтауға, экономикамызға серпін беру ісін жандандыра түссе, құба-құп. Бүгінгі тіршіліктің де баянды болуы – осынау ұлы ата-бабаларымыздың жау бетіне қасқая қарсы тұрып, қасық қаны қалғанша күресіп, қазаққа тиесілі жерді, егемендігімізді алып бергендігі. Қай заман болса да қазақ халқы өз тарихын ұмытпаған. Еңбектеген сәбиден, еңкейген кәріге дейін тарихын жатқа білетін саналы ұрпақ қашанда қатарының алды болмақ. Ендеше, қандыгөз саясаттың зұлмат жылдарында құрбан болған ата-бабаларымыздың есімін ұмытпай, келешек ұрпаққа насихаттау – бүгінгі біздің парыз. Ақтөбе – Қазақстандағы ірі өнеркәсібі дамыған аймақтардың бірі. Облыстағы экспортқа бағытталған ірі кәсіпорындар таяу және алыс шетел рыноктарында кеңінен танымал. Сонымен қатар, Ақтөбе облысы – Қазақстан Республикасындағы ірі ауыл шаруашылық аймағы. Ақтөбе бидайы жоғары құрамдағы ақуыз және ұлпасымен ерекшеленеді. Туған жерімнің ерекшеліктері мен қатар мүмкіншіліктерін пайдаланып, одан әрі өркендеткім келеді. Қаланың дамуына үлес қосар кәсіпкерлердің назарына өз кеңесімді ұсынар едім. Өнеркәсіп саласына база назар аударып, қаражат бөліп, экспортқа шикізаттарды 2 есе жіберу арқылы қаланың дамуы мен экономикасының арта түсу ықтималдылығының жоғары болары анық. Тұрғылықты жерім – Атырау Қазіргі таңда Атырау облысының тұрғынымын. Атырау десе әр адамның есіне мұнай, Каспий теңізі және балық түсері рас. Атырау – мұнайдың қаласы. Атырау Қазақстанды, тіпті көршілес мемлекеттерді мұнаймен қамтамасыз етіп отырған қала. Мұнай өнеркәсібі – отын өнеркәсібіндегі жетекші рөл атқаратын сала. Сонымен қатар негізгі стратегиялық шикізат көзі болып табылады. Мұнаймен қоса Каспий теңізіне жақын қалалардың бірі – Атырау. Алайда, мұнай компаниялары Каспийдің болашағына балта шауып жатыр деген пікірталас күннен-күнге көбеюде. Каспий теңізі – Қазақстандағы ең үлкен су айдыны. Максималды тереңдігі – 1025 метр. Алайда, бұл сандар жақын арада өзгеруі мүмкін. Оған теңіз түбінің тереңдеуі себеп болмақ. Теңіз түбін тереңдету жұмыстары Каспийдің кейбір жануарларының түбегейлі жойылуына алып келуі мүмкін екені белгілі болып отыр. Ашық ақпарат көздеріне сүйенсек, “North Caspian Operating Company N.V.” компаниясы 2032 жылға дейін “Теңіз кешеніне қызмет көрсету логистикасы жүйесін” оңтайландыруды жоспарлап отыр. Бұл қазақ елі ғана емес, әлем үшін алаңдауға негіз бар маңызды мәселе. Оны Қазақстан Республикасының Үкіметі, атап айтқанда, Экология министрлігі де ескеріп, дер кезінде шаралар қолдануда. Мұнайдың төгілуі және оның өсімдіктер мен жануарлар әлеміне әсері өте көп. Сондай-ақ жергілікті тұрғындардың мұнай салдарынан туындаған лас ауаны тұтынуы үрей тудырады. Бұл мәселенің шешу жолдары әлі де үздіксіз зерттелуде. Осы тұста өзіндік кеңестерді ұсынар едім: 1. Өндірістік кәсіпорын қалдықтарының көлемін азайту. 2. ITD бар көлік санын қысқарту және сапалы фильтрлер арқылы пайдаланылған газды тазарту мәселесін жолға қою. 3. Атмосфераны ластайтын зиянды заттардың деңгейін азайтатын заманауи тазарту жүйесін орнату. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, қазақ елінің абыройын асырып, мерейін үстем етер, әлем таңғалар талай-талай жаңалық ашар білімді жас ұрпақ, ел абыройын асқақтатар жастар көбейеді деген үміттемін. Қазақ елінің тағдыры – менің тағдырым, менің елім – менің тарихым. Мен, егемен елімнің тағдырына жауапты болашақ тұлға екенімді сезінемін. Қазақ елімнің ертеңі жарқын болсын!

Қазақ әдебиетінің құндылықтарын насихаттайтын шығармалардың бірі – Бауыржан Момышұлының “Ұшқан ұя” туындысы. Бұл кітап – ұлттық тәрбие мен рухани құндылықтарды тереңнен көрсететін баға жетпес мұра. Шығармада автор өз балалық шағын, ата-анасының тағылымды тәрбиесін, қазақ халқының XIX-XX ғасырдағы тұрмыс-тіршілігін шебер суреттейді. “Ұшқан ұя” – әр қазақ үшін отбасылық құндылықтың алтын қазығы. Әжесі Қызтумас, әкесі Момыш, әпкелері Үрбиан мен Әлиман, және немере ағасы Момынқұл секілді кейіпкерлер арқылы автор ұлттық тәрбие мен адамгершіліктің жарқын үлгісін көрсетеді. Әсіресе, Қызтумас әженің тәрбиелік рөлі ерекше. Ол бала Бауыржанның бойына елге деген сүйіспеншілікті, адалдық пен қайсарлықты дарытты. Шығарма тек бір отбасының өмірін баяндау емес, ол тұтас бір ұлттың болмысын бейнелейді. Бауыржан Момышұлы қазақы тәрбиенің негізін қалайтын салт-дәстүрлерді сипаттай отырып, оқырманды терең ойға жетелейді. Шығармадағы қарапайым оқиғалар арқылы қазақ отбасының бірлігін, ынтымағын және ұрпаққа қалдырған рухани мұрасын көруге болады. Кітаптың тәрбиелік мәні орасан зор. Бауыржан Момышұлы өз өмірінің тарихын арқау ете отырып, жастарға батырлық, қайсарлық, адалдық, жауапкершілік сияқты асыл қасиеттерді үйретеді. Әсіресе, оның қыз баланы ерекше құрметтейтіні, аналарға деген ілтипаты бүгінгі қоғамға да үлгі. “Ұшқан ұяны” оқып отырып, қазақ халқының өткен өміріне терең үңіліп, ұлттық дәстүрлердің қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Әр қазақ баласы бұл шығарманы оқып, оның тәрбиелік мазмұнын өз өміріне сіңірсе, халқымыздың рухы биік, болашағы жарқын болары сөзсіз. Бауыржан Момышұлының бұл туындысы – ұрпаққа қалған асыл қазына. Сондықтан әрбір қазақ “Ұшқан ұяны” оқып, оны болашақ ұрпаққа насихаттауы тиіс. Ұлттық болмысымызды ұлықтап, тәрбиені дәріптейтін осындай шығармалар арқылы біз өз құндылықтарымызды сақтай аламыз.