Өз өңірімді өркендеткім келеді

Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы – қазақ әдебиетінің алтын қазынасы. Бұл шығарманың әр беті халқымыздың тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін тереңнен қозғайды. Әсіресе, Құнанбай мен Абай арасындағы диалог – ұлттық болмыстың, адамдық қасиеттер мен көзқарастардың күрделі қақтығысын бейнелейді. Бұл тартыс арқылы Әуезов бізге тек тарихи кезеңді ғана емес, өмірдің мәні мен мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді. Құнанбай Абайға былай дейді: “Сенің басыңнан үш түрлі мін көремін. Арзан мен қымбаттың парқын айырмайсың. Өзіңдегі барыңды арзан ұстайсың. Бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз ермекке асылыңды шашасың. Жайдақсың! Жайдақ суды ит те, құс та жалайды. Екінші, дос пен қасты сараптамайсың. Досқа досша, қасқа қасша қырың жоқ. Жұрт бастайтын адам ондай болмайды. Үшінші, орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Дін, мұсылман жат санайтынын ескермейсің!” Бұл сөздер – әкенің баласына өмірлік тәжірибесі мен талаптарын білдіруі, сын айтуы. Құнанбай – дәстүрлі қазақ қоғамының өкілі, ескілік пен жаңашылдықтың тоғысында тұрған тарихи тұлға. Ол ел басқару, адам тәрбиелеу мәселелерінде өзінің өмірлік ұстанымдарын берік ұстанады. Құнанбай үшін арзан мен қымбаттың, дос пен қастың парқын білу, дәстүрді сақтап, бөтен жұртқа жақындамау – басты қағидалар. Абайдың мінез-құлқынан бұл қасиеттердің көрінбеуі оның көңіліне күмән ұялатады. Алайда, Абай Құнанбайдың сынына сабырлы жауап береді: “Жайдақ суды көпке пайдасы тиетін болғаны үшін артық санаймын. Құралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша, кәрі-жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды жөн көремін. Ал дос пен қасты сараптамайды дедіңіз. Менің білуімше, ел бұрын қой сияқты еді – айдағанға жүретін. Кейін түйе сияқты болды – алдына тас тастасаң да бұрылмайтын. Қазір ел жылқы секілді. Енді оны қар төсеніп, мұз жастанған бақташы ғана баға алады. Ал үшінші, орысшылсың дедіңіз. Халық үшін де, өзім үшін де ең асылы – білім мен өнер. Сол өнер орыста. Мен оны жатырқап қашықтасам, бұл надандық болар еді, бірақ қасиет емес.” Бұл диалогта әке мен баланың тек тұлғалық емес, дүниетанымдық айырмашылықтары көрінеді. Құнанбай дәстүрді, діни қағидаларды, ел билеу жүйесін өзгермейтін құндылық деп қабылдайды. Ал Абайдың көзқарасы – заманауи, білім мен өнерге, жаңашылдыққа бағытталған. Әуезов осындай тартысты бейнелей отырып, қазақ қоғамының дамуы, жаңаруы, өрлеуі үшін дәстүр мен жаңашылдықтың ұштасуы қажеттігін меңзейді. Абайдың «жайдақ су» болуды артық санауы – оның көпшілікке пайдалы болуға деген ұмтылысын білдіреді. Жайдақ судың баршаға пайдасы тиетіні сияқты, Абай да өз білімі мен ілімін халықтың игілігіне жаратуға ұмтылады. Ол адамдық қасиеттердің жеке бас пайдасынан жоғары тұруын жақтайды. Бұл – бүгінгі күнде де өзектілігін жоғалтпаған ой. Екінші мәселеде Абай ел басқарудың жаңа тәсілін ұсынады. Құнанбай айтқандай, «қой сияқты» көнбіс халықтың заманы өтті. Жаңа заманға сай халықтың санасы оянды. Енді әділ, білімді, халыққа шын жанашыр адамдар ғана ел басқара алады. Бұл – Абайдың әділет пен білімді ту еткен ұстанымы. Үшінші мәселе – «орыстың өнері мен біліміне құмарлық». Құнанбай бұл қасиетті жат деп санаса, Абай оны адамзат игілігі деп біледі. Оның: «Дүниенің ең асылы – білім мен өнер. Ол орыста бар. Мен оны жатырқап, қашықтасам – бұл надандық болар еді» деген сөзі оның прогрессивті ой-өрісін, болашақты болжай білетін кемеңгерлігін көрсетеді. Құнанбай мен Абай арасындағы бұл диалог бүгінгі заман үшін де терең ой салады. Абайдың білім мен өнерге ұмтылуы, халыққа пайдасы тиетін істерге ден қоюы – әрбір адамның өмірлік ұстанымы болуы тиіс. Қазіргі жаһандану заманында да әр ұлт өз салт-дәстүрін сақтай отырып, білім мен ғылымның жетістіктерін меңгеруі керек. Әкесінің көрегендігі мен баласының жаңашылдығы – ұрпақ сабақтастығының айнасы. Құнанбайдың айтқан сындары – әрбір адам үшін өмірлік ескерту болса, Абайдың жауаптары – заман талабына сай ойлаудың, адамгершілік пен әділдіктің көрінісі. Әуезов бұл көрініс арқылы бізге ұлттық болмыстың тереңдігін, ақыл мен парасаттың құндылығын, жаңашылдыққа ұмтылудың маңыздылығын ұғындырады. Құнанбай мен Абай арасындағы диалог – тек әке мен баланың әңгімесі ғана емес, қазақ халқының өткені мен болашағы туралы ойдың мәңгілік символы.

ҒАЖАЙЫПҚА ҚҰМАРЛЫҚ ПЕН ҰЛТТЫҚ САНА Аттан құласа да, салттан құламаған қазақ халқы қашанда ата-бабадан қалған әдет-ғұрыпты, салт-дәстүрді насихаттап, түрлі наным-сенімді ұстанып келе жатқаны баршамызға мәлім. Қазіргі таңда көптеген жастар, тіпті ақыл тоқтатқан ересектер де әулие, бақсы-балгер, көріпкел, құмалақшы, емшілердің ғажайып қасиеттері мен тылсым күштеріне баса назар аударып, қызығушылық танытады. Екінің бірі болашақты болжағыш көріпкелдерге бал аштыруға құмар. Заманауи өмірдің күрделі мәселелеріне тап болған адамдар шешімі жоқ қиындықтарға кезіккендей сезініп, бақсы-балгерлердің тәтті өтірігіне жүгінеді. Себебі, адам баласы жаңалыққа, таңғаларлық ғажайып дүниелерге әрдайым құмар. Бірақ бұл жағдай ұлттық сана мен шынайы көзқарастың қалыптасуына қауіп төндіруде. Бұл қауіптен сақтану өз кезегінде ұлттық сананы оятуға септігін тигізбек. Не үшін ұлттық сананы оятуымыз керек? Қазіргі жүріп жатқан жаһандану үрдісіне ілесіп кету үшін әрбір халық көзі ашық болып, дәйексіз ақпараттарға сенбеуі қажет. Қазақстан зайырлы мемлекет болғанымен, қазақ халқы ертеден ислам дінін ұстанғандықтан болашақты болжау, балгерлікпен айналысу, көріпкелдік іс, құмалақ ашу, кез келген ұғымды, затты киелі тұтып сиыну мұсылманға жат қылық. Өзін ғайыпты білуші, бақсы, емші, көріпкел санайтындар түрлі айла қолданып, халықты алдап келеді. Бақсы-балгерлердің айтқан тәтті өтірігінің шын-өтірігіне ешкім кепілдік бере алмайды.Дана халқымыз: “Ойлы адам өсекке құлақ түрмейді, Ойсыз адам жел беріп үрлейді” – деп, ақыл-ойдың маңыздылығын дәл айтқан. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: өмір бір-ақ рет беріледі. Оны барлығымыз жақсы білеміз. Қамшының сабындай қысқа ғұмырымызда бос әурешілікке салынбай, қисынсыз әңгімелерге құлақ аспай, өмірге ашық әрі саналы көзқараспен қарауымыз қажет. Ұлттық сананы нығайтып, ғажайыпқа құмарлықтан арылғанда ғана елдің болашағы жарқын болмақ.

Қазақ әдебиетінің құндылықтарын насихаттайтын шығармалардың бірі – Бауыржан Момышұлының “Ұшқан ұя” туындысы. Бұл кітап – ұлттық тәрбие мен рухани құндылықтарды тереңнен көрсететін баға жетпес мұра. Шығармада автор өз балалық шағын, ата-анасының тағылымды тәрбиесін, қазақ халқының XIX-XX ғасырдағы тұрмыс-тіршілігін шебер суреттейді. “Ұшқан ұя” – әр қазақ үшін отбасылық құндылықтың алтын қазығы. Әжесі Қызтумас, әкесі Момыш, әпкелері Үрбиан мен Әлиман, және немере ағасы Момынқұл секілді кейіпкерлер арқылы автор ұлттық тәрбие мен адамгершіліктің жарқын үлгісін көрсетеді. Әсіресе, Қызтумас әженің тәрбиелік рөлі ерекше. Ол бала Бауыржанның бойына елге деген сүйіспеншілікті, адалдық пен қайсарлықты дарытты. Шығарма тек бір отбасының өмірін баяндау емес, ол тұтас бір ұлттың болмысын бейнелейді. Бауыржан Момышұлы қазақы тәрбиенің негізін қалайтын салт-дәстүрлерді сипаттай отырып, оқырманды терең ойға жетелейді. Шығармадағы қарапайым оқиғалар арқылы қазақ отбасының бірлігін, ынтымағын және ұрпаққа қалдырған рухани мұрасын көруге болады. Кітаптың тәрбиелік мәні орасан зор. Бауыржан Момышұлы өз өмірінің тарихын арқау ете отырып, жастарға батырлық, қайсарлық, адалдық, жауапкершілік сияқты асыл қасиеттерді үйретеді. Әсіресе, оның қыз баланы ерекше құрметтейтіні, аналарға деген ілтипаты бүгінгі қоғамға да үлгі. “Ұшқан ұяны” оқып отырып, қазақ халқының өткен өміріне терең үңіліп, ұлттық дәстүрлердің қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Әр қазақ баласы бұл шығарманы оқып, оның тәрбиелік мазмұнын өз өміріне сіңірсе, халқымыздың рухы биік, болашағы жарқын болары сөзсіз. Бауыржан Момышұлының бұл туындысы – ұрпаққа қалған асыл қазына. Сондықтан әрбір қазақ “Ұшқан ұяны” оқып, оны болашақ ұрпаққа насихаттауы тиіс. Ұлттық болмысымызды ұлықтап, тәрбиені дәріптейтін осындай шығармалар арқылы біз өз құндылықтарымызды сақтай аламыз.